BAHASA DAN BUDAYA SUNDA PASCA PAJAJARAN

Unsur-unsur Kabudayaan

Koentjaraningrat dina Rusdiana (2008: 30) nétélakeun yén unsur-unsur kabudayaan miboga sipat universal. Hartina, unsur éta téh nyampak jeung bisa dipaluruh dina kabudayaan bangsa mana baé. Anapon unsur-unsur budaya nya éta:

1) peralatan atawa pakakas hirup manusa (sandang, papan, pakakas dapur, pakarang, alat produksi, transportasi, jsb.),

2) pakasaban jeung sistem ékonomi (pertanian, peternakan, sistem produksi, sistem distribusi),

3) sistem organisasi atawa kamasarkatan (sistem kekerebatan, organisasi politik, sistem hukum, sistem perkawinan, jsb),

4) sistem basa, unggal masarakat di dunya dina interaksi sosialna moal leupas

    tina basa boh sacara lisan boh tulisan;

5) kasenian, pikeun ngébréhkeun rasa éndah, gumbira, sedih, bisa diwujudkeun dina wangun seni, bisa mangrupa seni gerak, seni rupa, sastra, seni tari, seni pahat, jsté.

6) sistem élmu pangaweruh, pikeun ngaronjatkeun ajén kahirupan di masarakat, bangsa, jeung nagara, unggal jalma kudu miboga élmu pangaweruh; jeung

7) sistem réligi jeung kapercayaan, unggal masarakat di dunya, ngabogaan sistem réligi jeung kapercayaan pikeun cecekelan hirupna, pon kitu deui masarakat Sunda. Ti jaman karuhun nepi kiwari masih kénéh aya anu ngagem pangaruh alam mistik.

Sakabéh unsur anu geus ditataan di luhur téh, ngajanggélék dina wangun budaya anu tilu, nya éta mangrupa wujud ideal, sistem budaya nu mangrupa sistem sosial, jeung anu mangrupa unsur-unsur budaya dina wangun pisik.

Bahasa dan Budaya Sunda Pasca Pajajaran

Sanggeus runtuhna karajaan pajajaran dina abad ka 16 ngakibatkeun di tatar sunda leungiteun sentra kabudayaan jeung kakuasaan. Memang dina silsilah Banten jeung Cirebon masih bisa dianggap tuturus raja-raja Sunda, tapi teu cukup kuat pikeun bisa disebut bisa ngawakilan entitas Pajajaran. Padahal disajeroeun abad-abad sejen, Banten jeung Cirebon dianggep sekutu jeung sajajar jeung Mataram.

Pikeun ngajadikeun diri jadi sentra kakuasaan di tatar sunda paling henteu geus dilakukeun ku Banten jeung Cirebon ku ngaboyong symbol-simbol Pajajaran. Misalna Banten ngaboyong batu batu “Palangka Sriman Sriwacana” ka  Sorasowan, kitu deui Cirebon. Tapi para panguasa parahyangan leuwih milih Sumedanglarang.

Symbol puseur budaya pasundan pindah ka sumedanglarang. Nalika Jayaperkasa jeung tilu sodarana, para veteran prajurit Pajajaran nyerenkeun Kandage Lante ( symbol kakuasaan Raja Pajajaran) anu sempet disalametkeun ku Prabu Geusan Ulun  ( ayeuna disimpen di museum geusan ulun). Ku diserahkeuna Kandage Lante Pajajaran sacara praktis Karajaan Sumedanglarang jadi lega. Kusabab ngawarisan sisa-sisa wilayah Pajajaran. Anu jadi tanda Tanya ayeuna, naon sababna Kandage Lante eta  teu diserahkeun ka Pangeran Santri, bapana Geusan Ulun sarta naha Jayaperkasa jeung dulur-dulurna milih Geusan Ulun nu jadi panerus tahta Pajajaran.

Ngeunaan luas wilayah Geusan Ulun samemeh nyerahkeun Kandage Lante eta loba diacu tina sumber surat Pangeran Rangga Gempol III ka Gubernur Jendral Belanda dina tanggal 4 Desember 1691 M. ditulis dina buku harian VOC dina tanggal n31 Januari 1961 M. eusi surat eta ngajelaskeun,yen Sumedang dina jaman Geusan Ulun  ngabawahkeun 44 pangawasa daerah anu terdiri tina 26 Kandage Lante jeung 18 umbul-umbul.

Pustaka kertabhumi satengah m,ere nyaho:

“Geusan Ulun nyakrawartti manadala ning Pajajaran kangwus pralaya, ya ta sirna, ing bhumi Parahyangan. Ikang kedatwan ratu Sumedang haneng Kutamaya ri Sumedanglarang” (Geusan Ulun memerintah wilayah Pajajaran yang telah runtuh, yaitu sirna, di bumi Parahyangan. Keraton raja Sumedang ini terletak di Kutamaya dalam daerah Sumedang). “Rakyan Sumanteng Parahyangan managstungkara ring sirna Pangeran Geusan Ulun” (para penguasa di Parahyangan merestui Pangweran Geusan Ulun).

Nalika penobatan Geusan Ulun geus ngarasa ayana suasana kaislaman. Saperti milih nalika poe penerbitana anu dilakukeun dina tanggal 18 November 1580, tepatna poe jum’at legi tanggal 10 Syawal 1580 Hijriyah. Peristiwa penobatan eta kacida pentingna, sabab lain ukur penobatan biasa, tapi tujuana pikeun mere nyaho kabebasan Sumedang sabage panerus jeung kakuasaan Pajajaran di Bumi Parahyangan. Sedengkeun mahkota jeung atribut karajaan pajajaran mangrupakeun bukti jeung legalitas yen Sumedang panerus Pajajaran.

Tina Raja Jadi Bupati Wedana

Ngeunaan data penyerahan Sumedang jadi bawahan Mataram memang aya sababaraha versi, nyaeta kusabab perluna Geusan Ulun berkoalisi pikeun ngahadepan Walanda  sarta Cirebon jeung Banten, atawa kusabab Suryadiwangsa ( putrana Geusan Ulun ti Harisbaya) nyerahkeun tanpa perang ka Mataram tumali jeung kajadian Madura.

Lamun bae nganut versi anu pertama, pastina hese dipahaman, nginget nepi ka pupusna Geusan Ulun, dina 5 Novembar 1608 M (1530 S) manehna masih bertindak saperti Raja anu merdika, nepi ka dina kajadian Harisbaya, Sultan Agung ti Mataram menta ka Panembahan Ratu, Sultan Cirebon pikeun nganggeuskeun perang jeung Geusan Ulun.

Ulun anu nyerahkeun Sumedang ka Mataram tanpa sarat. Hal ieu aya kaitan posisi Suryadiwangsa nu jadi Putra Harisbaya. Suryadiwangsa dikenal salaku panakluk Sampang sacara damai. Sabab posisina salaku Putra Ratu Harisbaya anu masih ngabogaan darah Madura. Didala Babad Pajajaran Suryadiwangsa dikenal oge salaku Pangeran Seda (ing) Mataram.

Naskah sejen anu mungkin aya kaitana nyaeta “Rucatan Sajarah Sumedang”. Naskah ieu nyaritakeun, Suryadiwangsa saking bungahna naklukeun Sampang  ngaliwatan jalan kulawarga, manehna sempet nyarita ka Ranggagede, yen : “Sanggup naklukeun Mataram”. Caritana ieu didenge ku Wangsanata, terus ngalaporkeun ka Sultan Agung. Akibatna Suryadiwangsa dikeunaan hukuman pati. Sahingga masa panaklukan Sampang ku pupusna Suryadiwangsa sarua, nyaeta taun 1546 Saka. Namung aya oge carita sejena. Suryadiwangsa dianggap nolak nyerang Sampang, sabab teu rela kudu nyanghareupan jeung kulawarga indungna. Tina panolakan eta nu saterusna dikeunaan hukuman paeh.

Sumedang jadi dihandapeun kakuasaan Mataram anu kajadiana dina mangsa Rangga Gempol (1620 M). Dina mangsa eta statusna ‘karajaan’ Sumedang dirubah jadi ‘Kabupatian Wedana’. Memang alesan Mataram ngabogaan tujuan pikeun ngajadikeun wilayah Sumedang mangrupa wilayah pertahanan Mataram tina serangan Banten jeung Walanda. Sultan Agung saterusna mere parentah ka Rangga Gempol putra Geusan Ulun ti istri kahijina nyaeta Nyi Gedeng Waru, jeung pasukana pikeun mingpin panyerangan ka Sampang Madura. Sedengkeun pamarentahan pikeun samentara diserahkeun ka rayina nyaeta Dipati Rangga Gede.

Budaya jeung Basa Sunda Pasca Pajajaran

Ti saprak abad ka-16 saperti anu dijelaskeun diluhur, masyarakat Sunda kaleungitan pusat kabudayaan,  karek bangkit sakeudeung, saperti anu dilegitimasikeun ka Geusan Ulun, namung ibarat kembang Wijaya Kusumah, kuncup jeung sakeudeung mekar terus layu deui. Nu saterusna mangsa oge ngaganti, tatar Sunda aya di handap Mataram. Wajar lamun urang Sunda kapengaruhan pisan ku kabudayaan Jawa.

Pangaruh ieu teu bae dina tataran kasenian, tapi oge administrasi pamarentahan jeung basana. Basa tulisan resmi ngagunakeun basa Jawa sedengkeun basa lisan ngagunakeun basa Sunda.  Teu bisa ngahindar, pangaruh budaya kana basa Sunda masih kentel ngawarnaan nepi ka ayeuna, saperti ayana tingkatan ngagunakeun basa. Parubahan saperti ieu ditegeskeun oge ku Widle, numutkeun Widle (1829) basa anu digunakeun Ulama di Jawa Barat nyaeta basa local, malah loba oge pamingpin local anu ngagunakeun aksara Arab. Hal anu sarua didugikeun ku Edi S. Ekadjati, numuntkeun anjeuna (jaman harita) ditandaan ku lahirna naskah-naskah nu berbasa jeung beraksara Jawa, ngagunakeun basa jeung aksara Arab, sarta ngagunakeun basa Jawa jeung ngagunakeun aksara Pegon anu dimimiti dina abad ka-17.

Pangaruh Mataram kana budaya Sunda katara pisan, misalna dina kasusastraan Sunda anu berkembang sasuai estetika Jawa. Saperti bentuk sajak dina wilayah panuturan basa Sunda disebut dangding, anu diadaptasi tina tembang-tembang macapat. Disisi lain, meskipun pusat pamarentahan pindah ka kabupaten-kabupaten, tapi masyarakat diluar tradisi menak-priyayi Sunda, masih ngembangkeun tradisi anu teu aya dijero komunitas sejen di Nusantara, saperti reportoar pantun-sajak nu bersuku kecap dalapan, anu geus aya sajak ti baheula nepika ayeuna. Pantun biasa ditembangkeun jeung dituturkeun ku para panutur pantun. Salian pantun oge aya tradisi tulis dina daun lontar anu geus lila berkembang di daerah ieu.

Saprak kadatangana dina abad ka-17 ka Hindia Walanda, urang Walanda nu saeutik pisan nyaho lamun Sunda ngabogaan Budaya sorangan. Paradigm samacam ieu terus-terusan nepi ka abad ka-19. Satacan dina taun 1811-1816, Raffles, Gubernur Inggris di Jawa ngadorong pikeun ngalakukeun panalitian ngeunaan sajarah jeung kabudayaan local. Dina buku History of Java, Raffles masih ngabingungkeun, Sunda eta dialek atawa basa anu mandiri, bahkan nyebutkeun basa Sunda mangrupa varian tina basa Jawa. Bahkan aya oge anu nyebut basa sunda mangrupab Basa Jawa gunung di beulah kulon.

Sunda Etnis Mandiri

Dina mangsa saterusna para cendekiawan Walanda anu ngabogaan status pajabat pamarentah swasta jeung panginjil nimu yeun Sunda mangrupa etnis sorangan. Pangaweruh etnografi ieu dibutuhkeun pisan, paling henteu ge pikeun ngagampangkeun komunikasi antara walanda jeung pribumi. Kajadian penemuan ieu ditunjang oge ku upaya pamarentah colonial nu gawe bareng jeung para sarjana Walanda, ngabagi Nusantara kana wilayah budaya anu beda-beda, antarana Jawa, Sunda, Madura. Masing-masing ku basa manehna sorangan. Walanda pastina ngabogaan tujuan, sabab masing-masing wilayah ngabogaan potensi alam anu beda. Saperti daerah Priangan penting pisan tina segi ekonomi, sabab mangrupa panghasil kopi. Walanda ngadorong para elit local pikeun ngajalankeun roda administrasina sorangan, sarta ngadorong pikeun belajar pendidikan formal. Didieu para Bumiputera nyadar, yen memang aya perbedaan basa jeung budaya diantara manehna.

Pada tahun 1829 M, Andries de Wilde, seorang pengusaha perkebunan di Sukabumi melakukan studi etnografi tentang daerah Priangan. Ia berpendapat bahwa bahasa sunda merupakan bahasa tersendiri. Cuplikan pendapatnya, sebagai berikut :

Dina taun 1829 M Andries de Wilde, seorang pangusaha perkebunan di Sukabumi ngalakukeun studi etnografi ngeunaan daerah Priangan. Maneh berpendapat yen basa Sunda mangrupakeun basa sorangan. Numutkeun pandapatna, sabage berikut :

Basa anu dituturkeun diwilayah ieu nyaeta basa Sunda. Basa ieu beda jeung basa Jawa jeung Melayu. Namung aya loba kecap-kecap anu laun-laun asup jeung nyokot tina dua basa anu disebut tukangan. Aksara anu dipake para ulama nyaeta Arab, loba pamingpin local oge nyaho basa eta, lamun teu ngagunakeun aksara eta, panduduk dina umumna ngagunakeun aksara Jawa.

Saterusna dina revisi anu dilakukeun dilakukeun dina taun 1830, manehna nghumpulkeun loba kecap-kecap sunda ngeunaan pertanian, adat istiadat jeung islam. Hasil panalungtikana beuki negeskeun yen Sunda teh etnis anu nyorangan.

Basana memang lajim disebut pertanda bangsa-Basa Ciciren Bangsa(een volk).pendapat ieu dikemukakeun oge dina taun 1920-an ku Memed Sastrahadiprawira, saurang sarjana sunda. Manehna ngungkapkeun:

“Basa teh anoe djadi loeloegoe, pangtetelana djeung pangdjembarna tina sagala tanda-tanda noe ngabedakeun bangsa pada bangsa. Lamoen sipatna roepa-roepa basa tea pada leungit, bedana bakat-bakatna kabangsaan oge moesna. Lamoen ras kabangsaanana sowoeng, basana eta bangsa tea oge lila-lila leungit”

Dina perkembangan anu saterusna, dikalangan Sarjana Sunda anu dianggep cukup mangaruhan lain kana basa jeung etnisitas, tapi kana kana budaya oge mangaruhan. Pandangan ieu nyatakeun yen: basa mangrupakeun representasi, gambaran hiji kabudayaan ; jeung nangtukeun sarta ngadukung etnisitas. Basa dianggep sabage pengusung terpenting tina hiji buda.

Basa sunda resmi diaku sabage basa anu mandiri mulai dina tahun 1841, ditandaan ku diterbitkeuna kamus basa Sunda anu mimiti(kamus basa Belanda-Melayu jeung Sunda). Kamus eta diterbitkeun di Amsterdam, disusun ku Roorda, saurang sarjana basa Timur. Sedengkeun senarai kosa kecap Sunda dikumpulkeun ku De Wilde. Saterusna Roorda membuat pernyataan:

Mimiti kamus ieu mangpaat, hususna supaya bisa leuwih ngenal deukeut jeung basa nu sampe ka ayeuna pangaweruh urang ngeunaan eta ukur saeutik sarta teu sampurna; basa eta dituturkeun diwilayah Barat pulau Jawa, anu ku penduduk satempat disebut Sunda atawa Sundalanden, anu beda ti basa di wilayah pulau timur pulau eta; basa eta kacida bedana jeung anu pantes disebut basa jawa jeung basa melayu nyaeta basa anu digunakeun ku jalma asing di kepulauan Hindia Timur

Dumasar kana khasanah naskah Sunda anu berhasil di data ku Edi S Ekadjati spk (1988), dikemukakeun, dina abad ka 19 mangrupakeun masa peralihan nkahirupan Naskah Sunda nyaeta ti massa transisi anu ditandaan ku lahirna naskah-naskah ngagunakeun basa jeung aksara Jawa,basa jeung aksara Arab, sarta ngagunakeun basa jawa aksara pegon anu dimimitian dina abad ka 17 kemasan anyar anu ditandaan ku lahirna naskah-naskah sunda ngagunakeun aksara cacarakan, pegon, jeung latin anu dimulai dina pertengahan abad ka 19.dina jaman harita geus aya panulis jeung pangarang Sunda kamashur. Saperti Raden Haji Muhammad Saleh jeung Raden Haji Muhammad Musa.